Thư pháp – Nghệ thuật tái hiện tư tưởng và vũ trụ
- Mở đầu: Trước khi là nghệ thuật, “thư pháp” là triết học
- Thư Kinh – Thư pháp là công cụ trị quốc và tấm gương phản chiếu đức hạnh
- Dịch Kinh – Kết cấu vũ trụ và nhịp điệu âm dương trong thư pháp
- Chữ viết như hình tượng – Truyền tải lý lẽ qua hình thức
- Thiên nhân hợp nhất – Viết là kết nối với vũ trụ
- Vận dụng trí tuệ của Thư Kinh và Dịch Kinh trong thời hiện đại
- Kết luận: Một chữ chứa đựng cả vũ trụ
Mở đầu: Trước khi là nghệ thuật, “thư pháp” là triết học
Khi nói đến thư pháp, nhiều người có thể nghĩ ngay đến kỹ thuật cầm bút hay cảm quan thẩm mỹ. Tuy nhiên, bản chất thật sự của nó là “hành động thể hiện tư tưởng và trật tự của vũ trụ thông qua chữ viết.”
Đặc biệt, hai kinh điển cổ đại Trung Hoa là Thư Kinh (書経) và Dịch Kinh (易経) chính là nền tảng triết học ảnh hưởng quyết định đến sự hình thành và ý nghĩa của thư pháp, và cho đến ngày nay vẫn chảy ngầm trong nghệ thuật này.
Bài viết này sẽ lý giải mối liên hệ giữa thư pháp và hai bộ kinh này từ các góc độ: đạo đức, triết học, vũ trụ quan, biểu tượng học và mỹ học hình thái.
Thư Kinh – Thư pháp là công cụ trị quốc và tấm gương phản chiếu đức hạnh
Chữ viết là yếu tố cốt lõi trong việc trị quốc
Thư Kinh (尚書) là một trong Ngũ Kinh của Nho giáo, ghi chép lời nói và hành động của các vua chúa và đại thần thời cổ đại Trung Hoa. Trong đó, chữ viết đóng vai trò là cầu nối giữa chính trị và đạo đức.
Trong tư tưởng “chính trị bằng đức” của Nho giáo, chữ viết được coi là phương tiện thể hiện đức hạnh, và độ chuẩn xác cũng như vẻ đẹp của chữ phản ánh nhân cách của người viết.
Thư pháp là hình ảnh của tâm. Tâm ngay thì chữ cũng ngay.
Thư Phổ (Tôn Quá Đình)
Vì vậy, thư pháp không chỉ là nghệ thuật hình ảnh, mà còn là “bức tranh tâm hồn” thể hiện trạng thái đạo đức của người viết.
Sự hòa hợp giữa thể chữ và đạo đức
Trong lịch sử, các thể chữ như Phong cách con dấu, Phong cách văn thư, Kiểu vuông… đã phát triển qua từng thời kỳ, nhưng luôn được định hình sao cho hài hòa với trật tự xã hội và nghi lễ đạo đức.
- Phong cách con dấu (篆書, thời Tần): tượng trưng cho trật tự thống nhất
- Phong cách văn thư (隷書, thời Hán): phản ánh tính thực dụng và hợp lý trong hệ thống quan lại
- Kiểu vuông (楷書, thời Ngụy-Tấn): thể hiện sự đoan chính về mặt đạo đức
Đây chính là biểu hiện sống động cho tư tưởng của Thư Kinh – rằng chữ viết là biểu tượng của chế độ và đạo lý.
Dịch Kinh – Kết cấu vũ trụ và nhịp điệu âm dương trong thư pháp
Bản chất của Dịch Kinh là triết lý của sự biến đổi
Dịch Kinh lấy tên từ “dịch” – nghĩa là thay đổi – mô tả vũ trụ vận hành dựa trên sự tương tác liên tục giữa âm và dương.
Nguyên lý này được thể hiện bằng các nét liền “―” và nét đứt “–” tạo thành bát quái và 64 quẻ.
Mỗi nét đơn đã chứa đựng quy luật của vũ trụ — do đó, mỗi nét trong thư pháp cũng được xem như một phần nhỏ của vũ trụ.
Thư pháp = Động trong tĩnh, tĩnh trong động
Mỗi chuyển động của bút đều tuân theo nguyên lý âm dương:
| Động tác trong thư pháp | Tương ứng trong Dịch Kinh | Ý nghĩa |
| Khởi bút | Khởi đầu dương | Khí trời |
| Kết bút | Hội tụ âm | Khí đất |
| Nhịp điệu đường nét | Luân phiên âm dương | Âm cực sinh dương, dương cực sinh âm |
Chính sự nhịp nhàng này làm nên sức sống trong thư pháp – nơi một nét có thể chứa cả động tĩnh, cương nhu, hư thực cùng lúc.
Bát pháp của chữ “Vĩnh” và mối tương ứng với Bát quái
“Bát pháp Vĩnh tự” là tám kỹ thuật cơ bản của bút pháp, hội tụ trong chữ “永”. Cấu trúc và khí thế của các nét trong chữ này phản ánh rõ các quẻ của Dịch Kinh:
- 策・努: lực dương vươn lên
- 掠・啄: thế âm lướt đi
- 趯・勒: giao thoa giữa cương và nhu
- 啄・磔: biểu tượng của sự biến hóa và gián đoạn
Qua đó, có thể nói thư pháp chính là nghệ thuật tái hiện vũ trụ qua từng nét bút.
Chữ viết như hình tượng – Truyền tải lý lẽ qua hình thức
Lục thư và tính thiêng liêng của chữ viết
Trong lý thuyết Lục thư của Trung Hoa cổ đại (Tượng hình, Chỉ sự, Hội ý, Hình thanh, Chuyển chú, Giả tá), đặc biệt Tượng hình và Hội ý thể hiện rõ nhất tinh thần “hàm chứa lý trong hình”.
- 山: biểu tượng của sự to lớn và vững chắc như núi
- 日: mặt trời – sinh khí và năng lượng dương
- 心: hình dáng trái tim – trung tâm của cảm xúc và tinh thần
Thư pháp là hành vi tái hiện những biểu tượng thiêng liêng này bằng tinh thần và cây bút của chính mình — gắn liền với tư tưởng Đạo giáo:
“Thư là tượng, tượng là lý, lý là đạo.”
Thiên nhân hợp nhất – Viết là kết nối với vũ trụ
Viết là hòa vào lý trời
Trong triết học cổ đại Trung Hoa, có khái niệm “Thiên nhân hợp nhất” – con người là một phần không thể tách rời khỏi thiên nhiên và vũ trụ.
Việc viết thư pháp cũng là một hành vi mang tính nghi lễ, đồng điệu với trời đất:
- Sự đậm nhạt của mực: phản ánh sự cân bằng giữa thủy và hỏa
- Lực bút: kết nối giữa tâm trạng và thời tiết
- Khoảng trắng: thể hiện tư tưởng “vô” trong Đạo giáo
Vì vậy, việc cầm bút viết không chỉ là hành động đơn thuần mà còn là “nghi lễ hít thở cùng vũ trụ”.
Vận dụng trí tuệ của Thư Kinh và Dịch Kinh trong thời hiện đại
Trong thời đại kỹ thuật số, chữ viết đang dần trở thành hành động “gõ” thay vì “viết”.
Nhưng việc cầm bút và viết từng chữ một cách có ý thức sẽ giúp ta:
- Nhìn lại chính mình
- Kết nối với thế giới
- Soi chiếu tâm hồn qua từng nét bút
Đó là giá trị đích thực của thư pháp như một hành vi tu hành thời hiện đại.
Kết luận: Một chữ chứa đựng cả vũ trụ
- Thư Kinh dạy về đạo lý qua thư pháp
- Dịch Kinh phản ánh trật tự vũ trụ qua từng nét
- Thư pháp kết tinh cả hai – là phương tiện truyền thừa tâm và đạo
Có thể trong từng chữ bạn viết hôm nay, đang ẩn chứa hơn 3.000 năm tư tưởng và hình hài của vũ trụ.
Comments