Giáo dục thư pháp tại Terakoya thời Edo – Văn hóa chữ viết và sự hình thành nhân cách trong dân chúng

Terakoya là gì? – Nền tảng giáo dục tư nhân thời Edo

Trong thời kỳ Edo ở Nhật Bản, “Terakoya” là cơ sở giáo dục phổ biến nhất dành cho tầng lớp dân chúng. Dù tên gọi có chứa chữ “tera” (chùa), nhưng Terakoya không nhất thiết được đặt trong chùa; nhiều nơi được tổ chức tại nhà dân hoặc một góc trong dãy nhà dài.

Khác với các trường phiên (hankō) dành cho con em samurai, Terakoya chủ yếu giảng dạy cho con cái của thị dân, nông dân và thợ thủ công. Mục tiêu của Terakoya là truyền dạy những kiến thức và kỹ năng cần thiết cho đời sống hàng ngày, xoay quanh “ba môn học cơ bản”: đọc, viết và tính toán. Trong đó, đặc biệt chú trọng đến “viết chữ” – tức là nghệ thuật thư pháp.

Thư pháp – Kỹ năng thực tiễn và biểu hiện phẩm cách

Việc học viết chữ trong Terakoya không đơn giản chỉ là viết đúng. Nét chữ rõ ràng, ngay ngắn được xem là dấu hiệu thể hiện nhân cách và nền nếp giáo dục tốt của một người.

Chữ viết vừa là công cụ thực tế để ghi chép giao dịch, viết thư, soạn công văn, vừa là phương tiện thể hiện sự hiểu biết và lễ nghi. Trẻ em học viết bằng cách sao chép lại nhiều lần các mẫu chữ (tehon) do thầy đưa ra bằng bút lông và mực tàu, từ đó học được cách ngồi đúng, cầm bút chuẩn, cũng như giữ cho tâm hồn bình ổn khi viết.

Từ những sổ tay học chữ và mẫu thư pháp còn lưu lại, ta thấy rằng việc học chữ còn góp phần rèn luyện tính tập trung, kiên nhẫn, cẩn thận và sạch sẽ – những yếu tố nền tảng cho sự hình thành nhân cách.

“Ōrai-mono” – Giáo trình thực tiễn trong Terakoya

Tài liệu giảng dạy chủ yếu tại Terakoya là các tập mẫu văn được gọi là “Ōrai-mono”. Đây là những văn bản mẫu phục vụ cho việc trao đổi thư từ, giao dịch thương mại, phong tục hằng năm, cũng như giáo huấn đạo đức – kết hợp việc học đọc, viết và phép lịch sự một cách toàn diện.

Có rất nhiều loại ōrai-mono khác nhau, ví dụ như:

• Terakoya-bun: Văn bản có nội dung đạo đức theo tư tưởng Nho giáo.
• Shōsoku ōrai: Mẫu thư từ để học cách viết thư.
• Shōka ōrai: Văn bản mẫu về thương mại và giao dịch.

Việc sao chép các văn bản này giúp học sinh học một cách có hệ thống về ngữ pháp, phong cách hành văn, cách diễn đạt và nét bút. Đó thực sự là một hình thức “dùng tay để luyện tâm”.

Thư pháp và sự hình thành nhân cách – “Nét chữ là người”

Tư tưởng cốt lõi trong giáo dục tại Terakoya là “rèn nhân cách thông qua thư pháp”.
Câu ngạn ngữ “Nét chữ là người” phản ánh niềm tin rằng nét bút thể hiện tính cách và trạng thái tâm hồn của con người. Những chữ viết cẩn thận, chỉnh chu được xem là minh chứng cho sự giáo dưỡng và lòng chân thành.

Các thầy dạy không chỉ truyền đạt cách viết đúng hình dáng chữ, mà còn hướng dẫn tư thế ngồi, nghi lễ chào hỏi và cách sử dụng dụng cụ học tập, nhấn mạnh mối liên hệ giữa thư pháp và đời sống thường ngày.

Do đó, học viết không chỉ là học chữ mà còn là rèn luyện bản thân, thực hành lễ nghi và cân bằng tâm hồn.

Sự dân chủ hóa văn hóa viết – Dân chúng làm chủ ngòi bút

Nhật Bản thời Edo nổi bật với tỷ lệ biết chữ cao hàng đầu thế giới. Thành quả đó đến từ giáo dục tại Terakoya và giá trị xã hội đặc biệt được đặt vào thư pháp.

Việc “biết chữ và viết chữ” không đơn thuần là sở hữu kiến thức mà còn là chìa khóa để giao tiếp xã hội, tham gia văn hóa, thương mại. Viết thư, làm thơ waka, ghi sổ sách – từng hành động này đã góp phần định hình bản sắc văn hóa của người dân thời Edo.

Những bức thư và bản ghi chép bằng bút lông không chỉ dùng trong đời sống thường ngày mà còn là nền tảng của các mối quan hệ, thương mại và cả tinh thần văn hóa. Có thể nói, thư pháp trong Terakoya chính là “vũ khí văn hóa” của người dân.

Kết luận: Người dân trí thức được nuôi dưỡng qua thư pháp

Giáo dục thư pháp tại Terakoya thời Edo là một hệ thống giáo dục toàn diện kết hợp tri thức, đạo đức, lễ nghi và văn hóa. Việc cầm bút không chỉ để viết chữ mà còn để rèn luyện cách hành xử và chuẩn bị cho việc hòa nhập với xã hội.

Ngày nay, khi chúng ta học thư pháp, ta đang kế thừa một truyền thống lâu dài. Trong hành động đơn giản là viết bằng bút lông, vẫn còn tồn tại tinh thần và tri thức sâu sắc mà người dân Edo từng trân trọng.